İngiltere Büyükelçisi Sir Henry Layard, 147 yıl önce çöküş noktasında olan Osmanlı Devleti’ne “Kurtuluş formulü” gibi bir rapor sunmuştu

Burak ARTUNER

Avrupalıların yüzyıllardır iç işlerimize nasıl karıştıklarını gösteren en değişik örneklerden birisi İngiltere hükümetinin Osmanlı Devleti elçilerinden Sir Henry Austen Layard’ın 1878’de II. Abdülhamid’e sunduğu rapordur.

Sir Henry Layard.

Layard, bir vakitler Osmanlı Devleti siyaseti üzerinde çok tesirli olmuş bir diplomattı. Evvel Layard’ı tanıyalım isterseniz. Layard, amcasının daveti üzerine avukatlık yapmak üzere Seylan’a giderken 20 Eylül 1839’da geldiği İstanbul’a hayran kaldı. Daha sonra yola devam etti. Anadolu’da birçok kente uğradıktan sonra Beyrut’a geçti. İmparatorluğun Asya kıtası üzerinde birçok kenti gezdi. Tarihe de büyük merakı olan Layard, buralarda dikkatini çeken Helen ve İbrani yapıtlarını inceledi. Halep, Musul üzere kentlerde kaldı. Bu günlerde Seylan’a gitmekten vazgeçti.

Asur medeniyetini incelemeye karar verdi. Üç yıl boyunca Sus ve Babil bölgesinde yaşadı. Arapça ve Farsça’yı öğrendi.
İstanbul’a misyonlu olarak birinci gelişi ise 1842’deydi. Ortadoğu siyaseti üzerine çalışmaya başladı. Sırbistan sorununu araştırmak için bir yıl müddetle Bosna’ya gönderildi. Sonra tekrar imparatorluğun kalbine, İstanbul’a döndü.

Rus arşivinden çıkan Rus ordusunu 1878’de Yeşilköy’de gösteren bir fotoğraf.

Bu periyotta Osmanlı Devleti’nin ıslah etmek istediği sorunlar üzerinde çalışmaya başladı. 1852’de milletvekili seçildi. Bir yıl sonra tekrar İstanbul’a geldi. Bu devirde Osmanlı-Rus uyuşmazlığında Osmanlı Devleti tarafını tuttu. Ülkesinin Kırım Savaşı’na Türklerin yanında girmesinde başrolü oynadı. Daha sonra Hindistan’da görevlendirildi. 1877’de İngiltere sefiri olarak tekrar İstanbul’a gönderildi. O vazifeye başladıktan sonra Türkiye Rusya ile savaşa tutuştu. II.Abdülhamid, savaş nedeniyle İngiltere’nin yapılması için bastırdığı ıslahatları erteleyeceğini bildirdi.

İNGİLİZLER “İSTANBUL’U RUSLAR’DAN KURTARAN ADAM” DİYORDU

Layard, savaş müddetince Osmanlı Devleti’nin tarafını tuttu. Ruslar savaşın sonunda Edirne’yi alıp Yeşilköy’e kadar gelince, Layard çabucak İngiltere donanmasının Çanakkale Boğazı’ndan Marmara Denizi’ne kadar geçmesi için padişahtan bir ferman aldı. İngiltere tarihinde bu hareketiyle “İstanbul’u Ruslar’dan kurtaran adam” olarak isimlendirildi. İngilizler, Rusları durdurma karşılığında Kıbrıs için Osmanlı Devleti ile anlaştılar. İngiltere ile zımnî bir ittifak mutabakatı vasıtasıyla Kıbrıs’ın İngiltere’ye kiralanması kararlaştırıldı. Kıbrıs’ın Türklerin elinden çıkmasına neden olan bu muahedeyi İngiltere ismine imzalayan kişi de Henry Layard’dı.

Gizli mutabakat uyarınca, Ruslar işgal ettikleri Kars, Ardahan ve Batum’dan öbür bir yeri işgal ederse, İngiltere Osmanlı Devleti’ni silahlı kuvvetleri ile savunacaktı. Buna karşılık padişahtan istenenler vardı. Padişah, Osmanlı Devleti’ndeki Hıristiyan tebasının âlâ yönetimi için iki devlet ortasında kararlaştırılacak olan ıslahatı yapmayı İngiltere hükümetine vaat ediyordu. Bu mutabakatın bir kesimi olarak Kıbrıs İngiltere’ye kiralanıyordu. Muahedeye nazaran, Ruslar işgal ettikleri Kars, Ardahan, Batum’dan çıkarsa, İngiltere adayı Türklere geri verecekti!

Anlaşmalardan sonra İngiltere ıslahatlar konusunda II. Abdülhamid’i sıkıştırmaya başladı. Öbür taraftan İstanbul’daki aydın çevreler de Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşünü önlemek için ıslahatların hızla hayata geçirilmesini istiyordu. İngiltere Dışişleri
Bakanı Lord Salisbury, 8 Ağustos 1878’de Istanbul Sefiri Layard’a gönderdiği bir talimat ile İngiltere hükümetinin üzerinde durduğu Osmanlı Devleti’nin doğu vilayetlerinde yapılacak ıslahatın temellerini bildirdi. Bunlar askeri, isimli, mali ve idari olmak üzere en önemli 4 nokta etrafında toplanıyordu. Sir Henry Layard, kendi hükümetinin verdiği direktifler çerçevesinde hazırladığı kapsamlı bir raporu, 27 Temmuz 1294’de (Ağustos 1878) Osmanlı Hükümdarı II. Abdülhamid’e sundu.

“HALKIN ÜMİDİ VE GÜVENİ” VURGUSU

Raporun başında Layard şöyle diyordu: “Osmanlı Devleti’nin idari bakımdan bir tertibe sokulması ve sayısız önemli kaynaklarının biraz daha çoğaltılması hakkında, yeterli niyet ile ban fikirlerimi yazıp, arz ve beyan edilmem hususu buyruk buyrulduğu için, bu isteğe uyarak hem onurlu bir vaziyeti yerine getirmek ve hem evvelden beri arzuladığım, Osmanlı İmparatorluğu dahilinde yaşayan insanların asayiş ve saadetini temin gayesiyle şu keyfiyeti beyan etmek isterim ki Osmanlı Devleti dahilinde muntazam bir yönetim ve ilerleme uğruna vaad ve ilan edilen ıslahat ve tanzimatın meydana getirilmesi konusundaki kanılarınız hakkında, hem Avrupa devletlerinin itimadını kazanmak ve hem Osmanlı halkının ümit ve itimadını elde etmek için kesinlikle surette ve tez olarak yapılması gerekli, birebir vakitte çok kıymetli dört önlem vardır.”

1878’de çekilmiş İstanbul fotoğrafı.

ASYA KITASINDA ASAYİŞ KALMADI

Birinci unsurda Layard, ülke topraklarındaki asayişsizliğe dik kat çekiyor ve alınması gerekenleri şöyle sıralıyordu:
Osmanlı Devleti’nin bilhassa Asya kıtası tarafındaki topraklarında hiçbir tarafta yol ve geçit emniyeti kalmamıştır. Namuslu halk, Kürt ve Arap üzere yabanî kabilelerin ve Çerkesler üzere akıncı zümresinin zulüm ve eziyetine amaç olmaktadır. Mal ve can muhafazasa hakkında hiç yahut çok az emniyet kalmıştır. Ne kafi derecede asker ne de zaptiye vardır. Lazım gelen yerlerde kafi ölçüde nizamiye askeri bulundurma-
ya, vilayetlerde muntazam bir yönetimin devamını sağlamaya ve zabıta teşkilatları kurmaya gerçek muhtaçlık vardır. Can ve mal emniyeti olmayan bir memleket hiçbir vakit imar edilemez. Bundan evvel muntazam bir zaptiye heyetinin teşkiline himmet edilmiş ve kimi İngiliz zabitleri de bu misyonda kullanılmıştı. Artık yeniden birebir teşkilatın hızla kurulması lazımdır.”

MALİYEYE YABANCI UZMAN

“Osmanlı Devleti’nin maliye işleri, heyeti umumiyesi prestijiyle tam bir nizam altına alınmalıdır. Bunun için evvelden beri padişahın dilek ettiği üzere büyük bir teftiş heyeti tayin edilmelidir. Bu heyete, mali sorunları en ince noktalarına kadar araştırabilmeleri için yetki tanınmalıdır. Kurula tayin edilecek kimselerin her türlü nüfuz ve etkiden korunması, şahsi menfaatlerden uzak bulunması
ve yapacakları işlerde büsbütün özgür olmaları lazımdır. Her ne kadar Osmanlı Devleti maliyesine ilişkin müşkül sıkıntıları halledecek, bilgili ve deneyimli kimseler var ise de devletin gelirini salim bir mevkiye ulaştırabilmek için Avrupa’dan kimi uzmanlar getirmek yararlıdır. Bunlardan şahsen padişahın kendisi de istifade edebilir. Yalnız getirilecek elemanlar, büyük devletler tarafından tavsiye olunacak maliye uzmanları ortasından seçilmelidir… Gümrüklerde yanlışsız ve ehliyetli memurlar kullanılmalı. Gerekirse, Avrupa’dan dahi bilgili ve prestijli kimseler getirerek, İstanbul, İzmir, Selanik ve Beyrut üzere daha kimi büyük limanlara müfettiş tayin etmeli: Lazım gelen sistemin kurulması için bunlara tam yetki verilmeli.”

Henry Layard’ın 1847’de İstanbul’a birinci gelişinde çizdirdiği bir resmi.

“İSPANYA MALİYESİ DE BU HALDEYDİ”

(…) Gerek devletin, gerek alacaklıların menfaatlarını koruyacak güzel bir yol seçmek mümkündür. Evvelce Ispanya Devleti’nin maliyesi, Osmanlı Devleti maliyesine emsal bir haldeydi. Bu türlü bir düzeltme suretiyle müşkilatı defettiler. Bu sebeple evvela alacak sahiplerini bir mutabakata ve borçların tasfiyesi konusuna davet etmek lazımdır. Ya Londra yahut Paris’te bulunan alacaklıların yanına görüşmek üzere gerçek ve olgun bir memur göndermeli, ya da bu alacaklılardan İstanbul’a bir vekil tayin ederek göndermelerini istemelidir. Osmanlı Devleti, mali prestijini yenileyemediği takdirde, zorunlu masrafları için para temin etmek kendisine pek değerliye mal olacaktır. Hakikaten, Galata ve sair yerlerden alınan borç paralar buna kanıttır.”

“MEMUR MAAŞLARINI İNDİRMEK MİLLET MENFAATİNE AYKIRI”

Layard, bunun dışında Osmanlı Devleti’nde kağıt paranın büyük sorunlara ve karışıklığa neden olduğundan kelam ediyor, maliyenin sağlam bir tabana oturtulması için bunun kaldırılması yahut azaltılması gerekliliğini de bilhassa vurguluyordu. Memurların aylıklarının indirilmesinin memleket ve millet menfaatlerine ters olduğunu anlatan Layard, “Memurlara hem kafi ölçüde maaş vermemek ve hem de aydan aya bunu ödemeyerek, onları yasal olmayan öbür yollardan geçinmeye teşvik etmek kadar bir millete tehlikeli bir ziyan olamaz” diyordu.

Layard, gereğinden fazla memur alınmışsa, bunun azaltılabileceğini ekliyor lakin düşük maaşla memur kullanmak kadar “fena tasarruf, üzücü siyaset, devlete, millete, ahaliye ziyanlı bir iş olmadığının” üzerine basıyordu.

“HAKİMLER TESİR ALTINDA OLMAMALI”

Sir Henry Layard, üçüncü olarak Osmanlı İmparatorluğu’nun isimli problemleri üzerinde duruyordu. Adliye binalarının yine düzenlenmesinin değerine işaret eden Layard, halkın bu bahiste ıstırap içinde olduğunu anlatıyor, adliye okulları açılmasını öneriyordu. Yargıçların hiçbir mahalli yahut merkezi hükümetin tesiri altında olmamasının kıymetine değinen Layard, yeni kanunlara gereksinim duyulduğunu da bilhassa vurguluyordu. Layard, Osmanlı tebaasının cins ve mezhep bakımından karışık olduğu için bunların gereksinimlerine uygun formda ceza ve ismi hukuk kanunları düzenlenmesi gerektiğine değinirken, Hıristiyanların inançlarına, yaptıkları dini ayinlere müdahale edilmediği takdirde, bunların tümünün mesut olacağını ve tıpkı düzeyde adalete kavuşmalarının padişahın da isteğini olduğunu belirtiyordu. İşte bu noktada Layard, yeni kanunların üretimi için de bir teklif getiriyordu: “Bu nevi kanunların tanzimi, Osmanlı Devleti hukukçuları ortasında tanınmış ve halkı Müslüman yahut Müslüman olmayan ahaliden mürekkeb başka memleketlerde hakimlik ve reislik yapmak suretiyle şöhret kazanmış Avrupalılardan kurulu bir kurul vasıtasıyla mümkün olur.”

YABANCI SERMAYE

Yabancı sermayenin ülkenin kurtuluş reçetesi olduğunda da ısrarcı olan Layard, su noktalara dikkat çekmişti: “.(…) Padişahın bu iyi niyet ve icraata bilfiil teşebbüs ettiği bütün Avrupa sermayedarlarının malumu olduğundan, bunlar demiryolu, madenler ve ziraat ile buna benzeri memleketin sair çeşitli gelir kaynaklarının genişletilmesi konusunda lazım gelen nakdi sermayeyi derhal tedarik ederler. Memleketin doğal ilerlemesinin kaynağı olan ziraat ve madenler Osmanlı Devleti’nde çok fazla ise de, Avrupa ilmi ve sermayesi olmadıkça onlardan büyük ölçüde istifade edilemez.”

KRİTİK NOKTALARA “YABANCI MEMUR” ÖNERİSİ

Osmanlı Devleti’nin Asya tarafında bulunan topraklarını düzgün yönetim etmek, gelir kaynaklarını artırmak için kritik noktalara yabancı memur getirilmesini de önerdi Layard. Bu yapılmazsa alınacak tüm tedbirlerin işe yaramayacağımı vurguladı ve şu noktalara dikkat çekti: “Devletin birtakım önemli işlerinde, yabancılardan tanınmış ve işinin ehli kimseleri kullanmak istediğinizi evvelce sizden duymuştum. Bu güzel fikirlerinizi gerek kraliçe gerek onun hükümeti büyük bir sevinç ile takdir eder. Birebir vakitte Osmanlı Devleti’nin kuvvet ve istiklalini iltizam eden bu nevi yenilikler ve tertibin âlâ bir formda uygulanacağı konusuna çok değerli bir rehin addederler. Lakin yüksek mesailerine dayanarak, su hususu da arz ve beyan etmek isterim ki bu üzere tanınmış yabancıların yalnız mahiyette bulunmaları kafi değildir. Yönetimin biçimi ve biçiminin esasen değiştirilmesi, padişahın da dileği olduğu vechile Avrupalıların en yüksek makamlarda bas memuriyetlerde kullanılması ve bunlara misyonlarında tam selahiyet ve istiklal verilmesi icabeder. Hiç kuşku yok ki bu yabancı memurlar da padişahın itimad ve emniyetine şayan ve yaptıkları işlerle padişaha layık olduklarını ispat edecek kimseler olacaktır. Kâfi ki meslek ve hareketlerinde büsbütün özgür bulunsunlar ve bunların yapacakları güzel işlere, birtakım garez ve hased sahibi beşerler tarafından mani olunmasın.” Layard, bu metodu Rusya’nın, Prusya’nın kullandığını ve başarılı olduğunu da hatırlattı. Padişah rapordan memnuniyetini Layard’a iletti. Fakat ıslahat olarak kendisine önerilenlerin büyük kısmı Osmanlı Devleti yıkılana kadar hayata geçirilmedi.

patronlardunyasi.com