Cambridge Üniversitesi öğretim üyesi, ekonomi Doçenti Özge Öner: Türkiye mutsuzlar için harika bir yer

Ekonomi doçenti Özge Öner’in Oksijen gazetesinde yer alan çarpıcı yazısı şöyle:

Bir taraftan en olmayacak beşerler hapisteyken, başka taraftan asıl cürümlere cezasızlık toplumsal itimadı yerle yeksan etti. Arkası gerisi kesilmeyen hukuk garabetleri üzerine laf etmenin kendisi dahi hata. Özgürlüğün bir hak olmaktan çıkıp, daima savunulması gereken bir lükse dönüşmesi, insanı yorar. Ve bu yorgunluk, mutsuzluğun en büyük kaynaklarından biri.

İşte biz bu türlü bir mutsuzlukta birleştik TÜİK’in 2023 yılı için ömür memnuniyeti araştırmasında 18 ve üzeri yaştaki bireylerin yüzde 52.7’si “mutlu” olduğunu beyan etmişti. Birebir yıl yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Recep Tayyip Erdoğan’ın ikinci çeşitte aldığı oy oranı ise 52.18.

Ben bu birbiriyle yalnızca marjda ayrışan iki sayının aynılığının rastlantısal olduğunu düşünmüyorum. Beğenilen memnunların mı mutsuzların mı oy verdiğini bilmiyorum. İktisadi olarak baktığımızda mutsuzlar vermiş üzere duruyor. Lakin o denli olmadığını varsaymak için de elimizde done çok. Başlar tamamen karışık…

Burada memnunluktan bahsederken bir çağdaş dünya fantezisi olarak memnunluktan bahsetmiyorum elbet. Hatta o manada mutluluğun son derece içi boşalmış bir kavram olduğunu düşünüyorum. Zira ruhsal olarak insanın memnunluğu palavradır. Zati insan ekseriyet her ne ise o olmak istemez, her nerede ise orada olmak da istemez.

Dolayısıyla insanın memnunluğu, aslında bir memnunluk arayışına yazgılıdır.

Ben mutluluğun bireyin mutluluğuna referans veren ruhsal tarifinden ari, iktisadi, toplumsal ve siyasi şartlar bağlamında bir tarifinden bahsediyorum. Çünkü bu memnunluk endekslerinin zirvelerinde çıkan ülkelerde insanların ferdi mutsuzluklarına şahit olarak geçti ömrüm.

Benim üzerine yazmak istediğim iktisadi ve kolektif bir memnunluk ya da bu mutluluğun hayalini dahi kuramamak, yani kolektif mutsuzluk. Çünkü insanın tekil mutsuzluklarına karşın iktisadi yönetimler insanın keyifli olacağı şartları hazırlamakla vazifelidir.

Hatırlayın, bu memnunluk arayışına Amerikalılar “pursuit of happiness” der. Mutluluğun peşinden koşabilmek hadisesine ne derece ehemmiyet verdiklerini de Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi’nin zirvesine, ömür ve özgürlük üzere hakların yanına koymalarından görürsünüz:

“Şu hakikatleri apaçık kabul ederiz: Tüm beşerler eşit yaratılmıştır ve yaratıcıları tarafından onlara devredilemez birtakım haklar bahşedilmiştir; bunlar ortasında ömür, özgürlük ve memnunluğu arayış hakkı bulunmaktadır. Hükümetler, bu hakları teminat altına almak hedefiyle beşerler ortasında kurulurlar ve meşruiyetlerini yönetilenlerin isteğinden alırlar.”

Burada hükümetçe taahhüt edilenin mutluluğun kendi değil bireyin kendi mutluluğunun peşinden koşabilme özgürlüğü olduğunun ve dahi birebir bildirgede bu özgürlüğün ihlalinin hükümetin sonlanması için yasal taban oluşturduğunun belirtildiğini de hatırlatmak isterim. Amerika’nın bu mefkureleri ne kadar realize ettiği muamma. Bunları size Amerika’yı konuşmak için de yazmıyorum. Çünkü benim derdim artık mutluluğun peşinden koşulamayan ve lakin mutsuzlukta müşterekleşilen Türkiye ile.

TÜRKİYE’DE KOLEKTİF MUTSUZLUK

Netflix’te yakın vakitte yayınlanan İsimsiz Aşıklar dizisindeki Hazal karakterinin “kolektif mutsuzluk” üzerine söyledikleri toplumsal medyada çok paylaşıldı. Oksijen okurlarıyla ortamızda kalsın, memlekette dertlenilecek hadiselere her yenisi eklendiğinde Türkiye’ye dönmeyi, Türkiye’de olmayı daha çok istemem, ülke tabana battıkça burada tekrar bir hayat bina edişimi hızlandırmam üzerine konuşurken senaristinin kulağına fısıldamışlığım var bu sözleri:

“Türkiye mutsuzlar için şahane bir yer. Yurt dışında yalnız yalnız mutsuz olacağına, burada kolektif bir mutsuzluğun kesimi oluyorsun… O çok yeterli geliyor beşere…”

Türkiye’de mutsuzluğun en büyük nedenini iktisatta, enflasyonda ya da gelir adaletsizliğinde arayanlar ekseriyetle yüzeyde geziniyor. Evet, parasızlık insanı mutsuz eder; bunda hemfikiriz. Lakin asıl problem, yalnızca gelirle ölçülebilecek bir mutsuzluk değil. Çünkü hayatından mutlu iktidar seçmeninin gelir seviyesine ya da yaşadığı coğrafyalara baktığınızda bir refah resmi görmezsiniz. Buradaki temel sorun, insanların kimlikleri ve hayat üslupları yüzünden daima baskı altında hissetmeleri ve bu ülkede geleceğe dair bir umut besleyememeleri.

Türkiye’de birçok insan, hangi bölümden olursa olsun, bir biçimde örselenmiş, ötelenmiş, dışlanmış hissediyor. Kimisi tüzel güvencesizlik yüzünden, kimisi yaşadığı kentle, mahallesiyle, ülkesiyle bağ kuramadığı için, kimisi de daima olarak kimliği ve hayat usulü nedeniyle baskı altında hissettiği için. Burada sorun yalnızca ekonomik problemler değil; burada sıkıntı, insanın yaşadığı toplumda “Ben buraya aidim” diyememesi.

Artan hukuksuzluk ve belirsizlik bu aidiyet krizini körüklüyor.

Yarın ne olacağını bilmiyorsan var olduğun yere nasıl kök salacaksın?

Mutluluk, biraz da insanın hayatını öngörebilmesiyle ilgilidir. Sabah uyandığında, akşam neyle karşılaşacağını az çok bilmen gerekir. Yatırım yaparken, iş kurarken, mesken alırken, hatta bazen toplumsal medyada bir şey paylaşırken bile “Acaba başıma iş alır mıyım?” diye düşünüyorsan, o ülkede huzur içinde yaşamak mümkün olmaz.

Hukukun olmadığı yerde, memnunluktan bahsetmek mümkün değildir.

Burada adaletsizliğe direkt maruz kalmış olmaya da gerek yok. Adaletsizliğe uğrayanların sayısındaki artışın kendisi insanı inançsız ve huzursuz hissettirmeye yetiyor.

Aslında hukukun üstünlüğü ve bireylerin devlet düzeneğine duyduğu inanç, memnunluk teorilerinde çoklukla ekonomik faktörlerden daha belirleyici bir öge olarak kabul edilir. Ed Diener ve Martin Seligman üzere memnunluk araştırmacıları, bireylerin uzun vadeli memnunluk düzeylerinin, yaşadıkları toplumun tüzel garantisine ve adalet sistemine duydukları itimatla direkt bağlantılı olduğunu vurgularlar. Ben de bir evvelki haftaki yazımda Türkiye’de hukukun üstünlüğüne olan inancın gerilemesinden, bu metrikte öbür ülkelere nazaran son sıralarda yer alışımızdan bahsetmiş, siyasi müdahalelerle şekillenen yargı kararlarının yatırımcı itimadını ve ferdî adalet algısını zayıflattığını, söz özgürlüğü kısıtlamalarının, hukukun kişisel hakları gözetici gücünü azalttığını, halkın devlete duyduğu inancı erozyona uğrattığını yazmıştım.

Türkiye’de tüzel belirsizlik, insanların yalnızca ekonomik güvenliğini değil, ruhsal güvenliğini de sarsıyor. İşini kaybeden birisi, hakkını aramak için mahkemeye gittiğinde hakikaten adil bir sonuç alacağına inanmıyor. Toprağına devlet el koyduğunda elinden bir şey gelmiyor vatandaşın. Şirketine kayyum atansa yapabileceği tek şey kenara çekilmek. Olur olmadık bir sebepten gözaltına alındığında hukuksuzluk karşısında isyan etmek yerine “İnşallah kontrollü hürlük çıkar” diye dua edilen bir iklimdeyiz.

Bir taraftan en olmayacak beşerler hapisteyken, öteki taraftan asıl kabahatlere cezasızlık toplumsal inancı yerle yeksan etti. Arkası ardı kesilmeyen hukuk garabetleri üzerine laf etmenin kendisi dahi hata bildiğiniz üzere.

Çünkü yıllardır gördük ki, kim olduğun, kiminle bağlantın olduğu ve sistem içinde nasıl konumlandığın, adaletin senden yana olup olmayacağını belirleyen faktörler ortasında.

İşte bu da bireyin devlete ve topluma olan aidiyet hissini yerle bir eden şeylerin başında geliyor.

Bu belirsizlik ve hukuksuzluk iklimi yalnızca bugünü değil yarını da etkiliyor. Ne demiştik, memnunluk aslında bir memnunluk arayışına yazgılıdır. Burada insanların elinden alınan memnun bir geleceği tahayyül etmek kabiliyeti, mutluluğun pesinden koşmanın mümkün olduğuna inandığı bir hayat. Beşerler bir gün keyifli olabilir, evet. Maaşınız yatar, tuttuğunuz kadro kazanır, hoş bir haber alınır, sevdiklerinle yeterli bir gün geçirilir, annen sütlaç yapar… Lakin sonraki gün her şey değişebilir.

Çünkü bu ülkede hiçbir şey kalıcı değil, kurallar apansız değişir, fırsatlar buhar olur, kazanımlar bir gecede yok edilebilir. Bu türlü bir ortamda, insan keyifli hissetse bile o mutluluğun uzun sürmeyeceğini bildiği için huzursuz olmaktan kendini alamaz.

KİMLİĞİNİ VE ÖMÜR STİLİNİ DAİMA BASKI ALTINDA HİSSETMEK

Türkiye’de keyifli olmanın en kestirme yolu, fazla görünür olmamak. Şayet toplumun “makbul” kalıplarına birebir uyuyorsan, çok fazla göze batmıyorsan, hayat senin için nispeten kolay olabilir. Fakat şayet hayat usulün, inançların, politik görüşlerin ya da kimliğin, iktidarın belirlediği makul vatandaş normlarıyla çelişiyorsa (ki bu normlar da bir siyasi beka arayışında günden güne değişmekte) bu ülkede her an baskı altında hissetmek kaçınılmaz.

Kimliğini baskı altında hissetmek, insanın direkt gündelik hayatını etkiliyor. İş hayatında, okulda, sokakta, toplumsal medyada… Her yerde birilerinin seni hizaya sokmaya çalıştığını hissetmek solunan oksijenden yiyor.

Mesela, Türkiye’de birçok insan kıyafetine, konuşmasına, nasıl yaşadığına, nasıl düşündüğüne müdahale edilmesini çoktan kanıksamış durumda. Sokakta yürürken nasıl göründüğün, kiminle nerede oturduğun, ne içtiğin, nasıl konuştuğun… Bunların hepsi, birilerinin gözünde seni “makbul” ya da “sakıncalı” bir vatandaş yapabilir.

Özgürlüğün bir hak olmaktan çıkıp, daima savunulması gereken bir lükse dönüşmesi, insanı yorar. Ve bu yorgunluk, mutsuzluğun en büyük kaynaklarından biri.

İşte biz bu türlü bir mutsuzlukta birleştik.

Ipsos’un Türkiye Yeni Yıl Raporu da bu türlü bir yorgunlukla sınandığımızı, halkının kendisini giderek daha fazla yorgun, bıkkın ve telaşlı hissettiğini doğruluyor​.

Bu ruhsal tablo birçok ülke özelinde insanların toplumsal alandan çekilmesine, kişiselliğe yönelmesine ve toplumsal itimadın kaybolmasına neden olurken ben canım ülkemde mutsuzlukta ortaklaştığımıza inanıyorum.

Ait hissedemediğin bir yerde memnun olabilir misin?

Türkiye’de birçok insan artık kendisini bu ülkenin bir modülü olarak görmüyor. Yalnızca ekonomik külfetler yüzünden değil demiştik.

Gerçekten bir yere ilişkin hissetmemek, insanı en çok mutsuz eden şey.

Göçen bilir.

Gittikçe daha fazla insan, ülkeyi terk etmek istiyor. Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2023 yılına ait milletlerarası göç istatistiklerine nazaran yüzde 53 arttığını, göç eden nüfusun yaş kümelerine bakıldığında ise en fazla göçün yüzde 15 ile 25-29 yaş kümesinde olduğunu görüyoruz. Gidenlerin büyük bir kısmı para için, “Daha fazla kazanayım” diye de gitmiyor. Göç yalnızca bugüne ait değil yarın için beklentilerinizle de ilgilidir. Gidenlerin ekseriya aidiyet hissini kaybettikleri için gittiğini biliyoruz. Münasebetiyle insanın keyifli hissetmek için kendisini sırf ekonomik olarak inançta hissetmesi yetmiyor. Beğenilen iktisada baktığımızda da geleceğe ait ümitvar bir yerde durmak namümkün.

MUTLULUĞUN İKTİSADI MUTSUZLUĞUN SİYASETİ

İktisat bilimi, uzun yıllar boyunca bireylerin refahını dolaylı değişkenler üzerinden anlamaya çalıştı. Kişi başına düşen gelir, tüketim düzeyleri ve ekonomik büyüme üzere göstergeler refahın temel belirleyicileri olarak görüldü. Lakin son yıllarda ekonomik refahın bireylerin memnunluğunu tam manasıyla yansıtamayabileceğine dair önemli tartışmalar var.

Mutluluğun ölçümü üzerine yapılan en kıymetli akademik çalışmalardan biri, Richard Easterlin’in 1974 tarihli çalışmasıdır. Easterlin’in ünlü “Easterlin Paradoksu” bize, gelirin makul bir düzeye kadar memnunluğu artırdığını, lakin muhakkak bir noktadan sonra marjinal yararın azaldığını göstermektedir. Lakin bu hipotez, gelir dağılımı adaletli olduğunda ve bireyler ekonomik olarak geleceğe dair inanç duyduğunda geçerlidir.

Biz daha oralara gelemedik.

Yine Ipsos’un raporuna nazaran “Türkiye’deki en değerli sorun nedir?” sorusuna iştirakçilerin yüzde 87’si iktisat demiş. Ekonomiyi doğal afetler, siyaset ve göçmen sorunu takip ediyor. Gönül isterdi ki tüm bunların aslında siyasi irade ile bağlantılı olduğunun idrakinde olunsun. Lakin görünen o ki vaziyet o denli değil.
İşin iktisadi ayağına baktığımızda vaziyet içler acısı. 2024’te “Türkiye iktisadının mevcut durumundan memnunum” diyenlerin yıllık ortalaması yüzde 15’in altında, kendi hayat standardından şad olanların oranı ise yüzde 5 bile değil.

Geleceğe dair bir umut var mı pekala?

2025 yılında “Ülkemdeki fiyatlar, bireylerin gelirlerinden daha fazla artacak” diyenlerin oranı yüzde 83. Bütün bu dezenflasyonist mücadeleye(!) karşın 2025’te enflasyonun 2024’ten daha yüksek olacağını düşünenlerin oranı ise yüzde 75. Genel olarak ülkede yaşayanların Türkiye iktisadı ile ilgili beklentilerinde her yıl kötüleşme olduğunu, 2023’te “Bir sonraki yıl genel olarak Türkiye iktisadının durumu sizce nasıl olur?” sorusuna “Daha makûs olur” diyenlerin oranı yüzde 51 iken bu oranın her sene birkaç puan artarak geride bıraktığımız sene yüzde 54’ü bulduğunu görüyoruz. Ezcümle, haklı sebeplerle güvenmiyoruz!

Görünen o ki istikrar diye diye istikrarsızlık bina edilmiş durumda. Hakeza demek ki uzun süren
iktidar, abartılan her şey bilakis döner prensibi gereği bir istikrarsızlık hissiyatına evrilmiş görünüyor. Bize düşen de bu alacakaranlık günlerde el ele tutuşup yolumuzu bulmaya çalışmak. Bu ülkede vatandaş olmak tıpkı vakitte kendi kendini bir ikna sürecine de dönüyor: Gelecek daha yeterli olacak.

Yine de dizinin viral olan repliğindeki kelamda ısrarcıyım. Türkiye mutsuzlar için olağanüstü bir yer.

patronlardunyasi.com